Tussen de bergen en de rivier, in het uiterste oosten van Somontano, vindt u Estadilla, dat eigenlijk overal dichtbij ligt.

De naam, van het Latijnse Stata (stopplaats), refereert aan de verre Romeinse oorsprong. In de eerste eeuwen van onze tijd, ontstond er een nederzetting naast een van de vele secundaire heerwegen waarlangs de communicatie tussen de Ebro-vallei en de Pyreneeën verliep.

Vandaag de dag is het een duidelijk kruispunt op weg naar vele bestemmingen, maar het is ook een geweldige plek om te genieten van lieflijke en tegelijkertijd ruige natuur, en om een oude maar nog levendige cultuur te ontdekken. Die cultuur wordt duidelijk als u de bewoners hun eigen taal hoort spreken: het Baixo Ribagorzano.

Het landschap van Estadilla heeft vele mooie contrasten die u tijdens uw rondreis door de omgeving ontwaart: in het westen de rivieroevers van de Cinca en de vruchtbare vlaktes bezaaid met fruit-, amandel- en olijfbomen, graanvelden en wijngaarden; in het noorden, de rijke tuinderijen die bevloeid worden met bronwater; in het oosten, de abrupte bergformaties van la Carrodilla, waar diepe putten (aven) en grotten het fenomeen karst aan de dag leggen.

Met een hoogte van 1108 meter, de voet bewoond door steeneiken en hulst, is de bergtop Buñero een geweldig uitkijkpunt waarvandaan u de valleien van de Cinca en de Ésera kunt bewonderen, en ook de toppen van de Ribagorza en Sobrarbe in de Pyreneeën, het Guara-gebergte en Somontano.

Eikenbossen, zevenbomen en een grote verscheidenheid aan aromatische en rotsplanten bekleden de bergwanden waar ook de truffel overvloedig groeit.

Als u omhoogkijkt ziet u rotszwaluwen, aasgieren, vale gieren en zelfs lammergieren door de lucht suizen, en in Barranco de Chardiz kunt u een waar vlinderspektakel aanschouwen.

Estadilla vindt haar oorsprong in de middeleeuwse Statella, een verdedigingsfort van strategische waarde voor de beheersing van de linkerkant van de río Cinca. Aan het eind van de 11^e eeuw werd ze veroverd door Aragonese troepen, vanaf toen tot de 13^e eeuw was het een dorp zonder feodale bezitter. Vanaf 1260 echter ging haar geschiedenis hand in hand met de machtige baronie van Castro, een verwant geslacht aan de Catalaanse edelen en de Aragonese koninklijke familie. 

De bebouwde kom groeide opeengehoopt in de schaduw van het oude kasteel, waar nauwelijks resten van zijn. De Plaza Mayor, voorzien van een arcade, huisvest het Stadhuis, een gebouw uit de Renaissance, dat lijkt op van het Aragonese paleis uit de 16^e eeuw, naast andere adellijke huizen van de stad (Casa Marro, Casa Sangenis, Casa del Barón...).

Grenzend aan de vlakte die het scheidt van de regio Monegros, ligt El Tormillo, een dorpje in de gemeente Peralta de Alcofea. Dit dorp laat een andere kant van Somontano zien: een halfwoestijn met een glooiend en steenachtig reliëf, begroeid met zevenboom, jeneverbesstruiken en geurige planten.

De inwoners wijdden zich van oorsprong aan de teelt zonder bevloeiing. In de laatste decennia hebben ze echter het landschap omgevormd en daarbij ruimte gemaakt voor grote stukken van geïrrigeerd land, waar groenvoedergewassen, maïs en alfalfa worden gekweekt.

Behalve het toneel van verbluffend natuurlijk schoon, houdt El Tormillo ook de sporen van een middeleeuws verleden in stand.

De stad Estada bevindt zich in de vallei van de Cinca, naast het kanaal Aragón y Cataluña.

De naam komt van het Latijnse “Stata” en refereert aan een van de stopplaatsen die langs een Romeinse weg lagen. De oorsprong van het dorp ligt in de Romeinse Villa Stata, een belangrijke boerennederzetting die versterkt is in de Laat-Romeinse tijd (6^e eeuw). De mozaïeken uit de edele kamers van de stad worden bewaard in het Museo Provincial de Zaragoza.

In 1087 werd het veroverd van de moslims en versterkt door Pedro I.

De parochiekerk is gewijd aan San Pedro en is gebouwd in de 18^e eeuw. Bij de bouw werden verschillende metselverbanden gebruikt, sommige afkomstig van de romaanse kerk die de nieuwe kerk verving.

De klokkentoren, versierd met aardewerken applicaties en ronde en geometrische vormen van gemodelleerd baksteen, heeft een bijzondere zweem van neomudéjarstijl. 

Dit dorpje in de gemeente El Grado ligt op de rechteroever van de río Cinca op een rivierbedding. Het heeft duidelijk defensieve kenmerken, het ligt namelijk hoog waar het de vallei overziet, en het had vroeger een verdedigingsmuur. Vandaag de dag ziet u nog een bewaard gebleven middeleeuwse toegangsboog.

De bebouwde kom ligt dicht tegen de Plaza Mayor en Plaza San Valera aan, het centrum. De bouwwerken die opvallen zijn “casa Agustin” of “casa Guardia”, met hun gewelfde voorgevels.

De overlevering vertelt dat San Valero zijn oude dag hier in ballingschap sleet, er is een straat en een kerk naar hem vernoemd, en hij is de schutspatroon van het dorp.

Deze kerk, met slechts een schip en een recht bruggenhoofd, is gebouwd in de 18^e eeuw met simpele materialen (baksteen en lemen muren) en heeft een uiterst volks karakter.

Tegenover het bruggenhoofd ligt een overdekte doorgang van een grote rondboog met een wapen op de sluitsteen. Op deze gang is de toren gebouwd, op drie vleugels die voltooid worden door een torenspits.